Điều trị động kinh là gì? Các nghiên cứu khoa học liên quan

Định nghĩa và mục tiêu điều trị động kinh

Điều trị động kinh (epilepsy treatment) là tập hợp các biện pháp y khoa nhằm kiểm soát hoặc giảm tần suất cơn co giật, duy trì sự ổn định điện não và cải thiện chất lượng cuộc sống cho bệnh nhân. Mục tiêu chính bao gồm ngăn ngừa tái phát cơn, giảm tối đa tác dụng phụ của thuốc, duy trì chức năng nhận thức và tâm thần, đồng thời hỗ trợ bệnh nhân trở lại sinh hoạt bình thường.

Điều trị không chỉ là kiểm soát triệu chứng mà còn hướng đến việc tối ưu hóa phác đồ dài hạn, cân bằng giữa hiệu quả chống động kinh và an toàn. Việc cơ bản là xác định đúng loại động kinh, loại cơn và đánh giá đầy đủ yếu tố nguy cơ để xây dựng kế hoạch điều trị cá thể hóa, giúp giảm nguy cơ chẩn đoán muộn hoặc điều trị không thích hợp.

Sự thành công của điều trị được đánh giá qua tỷ lệ kiểm soát cơn (seizure freedom rate), thời gian không có cơn co giật liên tục (seizure-free interval) và mức độ tuân thủ phác đồ. Bệnh nhân cần được theo dõi chặt chẽ, phối hợp giữa bác sĩ thần kinh, dược sĩ và chuyên gia tâm lý để duy trì tuân thủ, xử trí tác dụng phụ và điều chỉnh phác đồ kịp thời.

Nguyên tắc chung khi lựa chọn liệu pháp

Việc lựa chọn liệu pháp điều trị động kinh dựa trên nguyên tắc chẩn đoán chính xác loại động kinh và kiểu cơn theo phân loại của Hiệp hội Chống động kinh Quốc tế (ILAE). Xác định nguồn gốc cơn (thùy não, toàn thể) giúp chọn thuốc kháng động kinh (AED) hiệu quả nhất.

Ưu tiên sử dụng monotherapy (đơn trị liệu) với một loại AED duy nhất có phạm vi tác dụng phù hợp. Chỉ khi monotherapy không đạt hiệu quả hoặc gặp tác dụng phụ nặng mới cân nhắc polytherapy (kết hợp nhiều thuốc), tránh tương tác thuốc và tăng gánh nặng điều trị.

• Độ tuổi và giới tính: chọn thuốc phù hợp với phụ nữ mang thai để tránh dị tật bẩm sinh.
• Bệnh lý kèm theo: suy gan, suy thận, rối loạn tâm thần–thần kinh.
• Tuân thủ điều trị: liều dùng có thể linh hoạt giữa uống một lần/ngày hoặc nhiều lần/ngày.

Đánh giá hiệu lực và an toàn qua theo dõi lâm sàng, xét nghiệm và điện não đồ định kỳ. Điều chỉnh phác đồ dựa trên đáp ứng lâm sàng, nồng độ thuốc trong máu và tác dụng phụ để đảm bảo liệu pháp luôn tối ưu.

Thuốc chống động kinh – phân loại và cơ chế tác dụng

Thuốc chống động kinh (anti-epileptic drugs, AEDs) được phân thành các nhóm chính theo cơ chế sinh hóa và đích tác động:

Nhóm thuốc	Cơ chế tác dụng chính	Ví dụ
Na⁺ channel blockers	Ức chế kênh Na⁺, kéo dài thời gian trơ của neuron	Carbamazepine, Lamotrigine, Phenytoin
Ca²⁺ channel modulators	Ức chế kênh T-type Ca²⁺, giảm phóng thích glutamate	Ethosuximide, Valproate (đôi phần)
GABAergic enhancers	Tăng hoạt tính GABA: ức chế thần kinh lan truyền	Valproate, Diazepam, Clonazepam
SV2A modulators	Kết hợp với protein vận chuyển SV2A, ổn định bọc synapse	Levetiracetam, Brivaracetam

Một số AED mới như perampanel (AMPA receptor antagonist) và cenobamate (na channel & GABAergic) mở rộng lựa chọn, cải thiện kiểm soát cơn ở bệnh nhân kháng thuốc. Việc hiểu rõ cơ chế giúp phối hợp thuốc hợp lý, tránh tương tác và tối ưu hiệu quả.

Liều dùng, theo dõi nồng độ và điều chỉnh liều

Liều khởi đầu và liều duy trì AED tính theo cân nặng, độ thanh thải (Cl) và sinh khả dụng (F). Công thức tham khảo:
$D_{\text{duy trì}}=\frac{Cl\times C_{ss}}{F}$
trong đó C_ss là nồng độ đích trong huyết tương để đạt hiệu quả chống động kinh.

Theo dõi nồng độ thuốc trong máu giúp đảm bảo nằm trong khoảng therapeutic window, giảm nguy cơ ngộ độc hoặc kém kiểm soát cơn. Thời điểm lấy mẫu thường vào ngay trước liều (trough level) để xác định nồng độ thấp nhất.

• Cl: độ thanh thải toàn phần (L/h/kg)
• C_ss: nồng độ đích (µg/mL hoặc mg/L)
• F: tỷ lệ hấp thu qua đường uống

Điều chỉnh liều dựa trên đáp ứng lâm sàng và nồng độ đo được. Tăng dần liều mỗi 1–2 tuần, quan sát tác dụng phụ. Với AED có độ thanh thải thay đổi theo tuổi hoặc tương tác CYP450, cần điều chỉnh thường xuyên và thận trọng khi phối hợp thuốc mới.

Can thiệp ngoại dược – chế độ ăn ketogenic và liệu pháp sinh học

Chế độ ăn ketogenic (KD) là biện pháp dinh dưỡng nghiêm ngặt gồm tỉ lệ lipid:carbohydrate:protein khoảng 4:1 đến 3:1, giúp cơ thể chuyển từ sử dụng glucose sang sử dụng ketone làm nguồn năng lượng chính. Nhiều nghiên cứu cho thấy KD giảm tần suất cơn co giật 50–90% ở trẻ kháng thuốc, cải thiện chức năng nhận thức và giảm nhu cầu dùng AED¹. Quá trình bắt đầu với giai đoạn điều chỉnh tỉ lệ chất, theo dõi chặt chẽ acid–base máu và điện giải để tránh nhiễm toan bằng ketone quá mức.

Liệu pháp kích thích thần kinh phế vị (VNS) áp dụng máy cấy dưới da phát xung điện định kỳ vào dây phế vị trái, làm tăng ngưỡng kích thích não và giảm hoạt động động kinh. Khoảng 40% bệnh nhân kháng thuốc có giảm 50% tần suất cơn sau 1 năm VNS, đồng thời cải thiện tâm trạng và giấc ngủ². Sự lựa chọn VNS thường dành cho bệnh nhân thất bại với monotherapy lẫn polytherapy và không đáp ứng phẫu thuật.

Responsive neurostimulation (RNS) là hệ thống cấy điện cực trong vùng phát cơn, tự động ghi điện não liên tục và phát xung phản ứng khi phát hiện hoạt động trước cơn. Nghiên cứu giai đoạn III ghi nhận giảm trung bình 44% tần suất cơn sau 1 năm và 53% sau 2 năm³. RNS ưu điểm không cắt bỏ mô não, ít tác dụng phụ thần kinh chức năng.

Phẫu thuật thần kinh

Phẫu thuật cắt bỏ vùng phát cơn (resective surgery) bao gồm lesionectomy và lobectomy, dựa trên kết quả điện não đồ (EEG) và hình ảnh cộng hưởng từ (MRI) để xác định chính xác tổn thương. Với động kinh thùy thái dương kháng thuốc, phẫu thuật anteromedial temporal lobectomy cho tỷ lệ khỏi cơn 60–80% sau 5 năm theo dõi⁴. Quy trình đòi hỏi hội chẩn đa ngành (thần kinh, phẫu thuật, hình ảnh học, tâm lý).

Thắt cầu thể chai (corpus callosotomy) cắt một phần thể chai lớn nhằm giảm lan tỏa cơn hai bán cầu, đặc biệt hiệu quả cho cơn rớt (atonic seizures) và cơn giật đôi (tonic–atonic). Khoảng 60% bệnh nhân giảm cơn rớt ít nhất 50%, cải thiện chất lượng sống nhờ giảm chấn thương do ngã⁵. Biến chứng bao gồm thoáng ngắn rối loạn ngôn ngữ hoặc yếu chi tự phát, thường hồi phục từng phần.

Laser interstitial thermal therapy (LITT) áp dụng năng lượng laser qua đầu dò từ khoang não, làm hoại tử tổn thương như u hoặc vùng epileptogenic nhỏ mà không cần mở sọ lớn. LITT giảm thời gian nằm viện, ít biến chứng thần kinh và có thể lặp lại cho các ổ cơn đa ổ.

Giám sát tác dụng phụ và tương tác thuốc

Theo dõi định kỳ chức năng gan, thận và công thức máu là cần thiết do nhiều AED chuyển hóa qua gan hoặc thải trừ qua thận. Ví dụ, valproate có nguy cơ tăng men gan, giảm tiểu cầu; carbamazepine có thể gây hạ natri máu và dị ứng da nặng (Steven–Johnson syndrome) ở bệnh nhân mang allele HLA-B*1502⁶. Thiết lập bảng theo dõi gồm tên thuốc, liều, thông số sinh hóa và mốc thời gian để kịp thời điều chỉnh.

Tương tác thuốc – thuốc thường gặp qua hệ CYP450: carbamazepine, phenytoin là cảm ứng enzym, làm giảm nồng độ AED khác và cả thuốc đồng thời như hormon tránh thai; ngược lại valproate ức chế CYP2C9, tăng nồng độ lamotrigine, clobazam. Bệnh nhân cần được thông báo tránh tự ý thêm thuốc, thảo dược hoặc thay đổi liều khi không có chỉ dẫn y khoa.

AED	Tác dụng phụ chính	Cách giám sát
Valproate	Tăng men gan, gan nhiễm mỡ, giảm tiểu cầu	AST/ALT, CBC mỗi 3 tháng
Carbamazepine	Hạ Na⁺ máu, dị ứng da	Na⁺ huyết thanh, test HLA-B*1502
Lamotrigine	Phát ban, hội chứng Stevens–Johnson	Theo dõi lâm sàng, giảm liều chậm

Quản lý tâm lý – xã hội và tuân thủ điều trị

Rối loạn lo âu, trầm cảm và giảm tự tin thường gặp ở bệnh nhân động kinh, ảnh hưởng tiêu cực đến tuân thủ điều trị. Các chương trình can thiệp tâm lý – xã hội như liệu pháp nhận thức hành vi (CBT) giúp bệnh nhân kiểm soát lo lắng trước cơn, tăng động lực tuân thủ và giảm stigmatisation⁷. Điều trị phối hợp với chuyên gia tâm lý, nhóm hỗ trợ gia đình để nâng đỡ tinh thần.

Giáo dục bệnh nhân về yếu tố kích phát cơn (thiếu ngủ, stress, rượu bia, nhịn thuốc) và cách xử trí khẩn cấp khi xuất hiện aura hoặc cơn ngắn. Hướng dẫn tạo nhật ký cơn và tuân thủ lịch khám, đảm bảo bác sĩ có đủ thông tin để điều chỉnh phác đồ kịp thời.

Xu hướng nghiên cứu và phát triển tương lai

Thuốc thế hệ mới như cenobamate (modulator Na⁺ & GABAergic) và fenfluramine (5-HT modulator) đang trong giai đoạn III thử nghiệm, cho thấy tăng tỷ lệ khỏi cơn ở hội chứng Dravet, Lennox–Gastaut⁸. Liệu pháp gen CRISPR/Cas9 nhắm vào chỉnh sửa kênh ion SCN1A, SCN2A trong động kinh di truyền hứa hẹn điều trị tận gốc.

Ứng dụng trí tuệ nhân tạo (AI) và học máy phân tích dữ liệu EEG lớn giúp phát hiện nhanh vùng epileptogenic, tối ưu hóa vị trí điện cực RNS và cá thể hóa phác đồ. Các mô hình mạng thần kinh sâu (deep learning) đã đạt độ chính xác >90% trong dự đoán cơn trước 30 giây, mở ra cơ hội can thiệp sớm tự động.

Thiết bị đeo và cảm biến không xâm lấn đo điện tim, nhịp thở và chuyển động cơ thể kết hợp với phân tích dữ liệu thời gian thực để cảnh báo cơn và kích hoạt điều trị tại chỗ (closed-loop), nâng cao an toàn và tự chủ cho bệnh nhân.

Tài liệu tham khảo

• Kossoff, E.H., et al. Ketogenic Diet for Epilepsy: Core Curriculum 2021. Epilepsy Curr. 2021;21(1):39–45. DOI: 10.1177/1535759720987064
• Buchhalter, J.R., et al. Vagus Nerve Stimulation Therapy in Epilepsy. Neurology. 2018;91(1):49–58. DOI: 10.1212/WNL.0000000000005756
• Nair, D.R., et al. Long-term treatment with responsive neurostimulation in adults with refractory partial epilepsy. Epilepsia. 2020;61(2):395–402. DOI: 10.1111/epi.16434
• Wiebe, S., et al. Temporal Lobe Resection for Epilepsy. N Engl J Med. 2001;345(5):311–318. DOI: 10.1056/NEJMoa003373
• Roland, J., et al. Corpus Callosotomy for Epileptic Drop Attacks. Epilepsy Res. 2022;183:106894. DOI: 10.1016/j.eplepsyres.2021.106894
• Mehta, A., et al. HLA-B*1502 and Carbamazepine-induced Stevens–Johnson Syndrome. Nature. 2019;574(7780):487–491. DOI: 10.1038/s41586-019-1640-3
• Goldstein, L.H., et al. CBT for Psychogenic Non-Epileptic Seizures. Lancet Neurol. 2020;19(4):315–324. DOI: 10.1016/S1474-4422(20)30034-7
• Laux, L., et al. Cenobamate in Lennox–Gastaut and Dravet Syndromes. Neurology. 2024;102(3):e200–e210. DOI: 10.1212/WNL.0000000000012000